Một số loại hợp đồng có yêu cầu bắt buộc về hình thức mới có giá trị pháp lý. Nếu hợp đồng vi phạm về hình thức mà các bên vẫn thực hiện thì sao?

Căn cứ pháp lý:

• Bộ luật Dân sự năm 2015;
• Luật Nhà ở năm 2014.

1. Các dạng hình thức hợp đồng

Điều 119 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định các loại hình thức có thể của một hợp đồng bao gồm:

• Bằng lời nói;
• Bằng văn bản. Thông điệp dữ liệu theo quy định của pháp luật về giao dịch điện tử cũng được coi là bằng văn bản.
• Hoặc bằng hành vi cụ thể.

Ngoài ra, Điều 119 cũng quy định: trường hợp luật quy định giao dịch dân sự phải được thể hiện bằng văn bản có công chứng, chứng thực, đăng ký thì phải tuân theo quy định đó.

Ví dụ một số loại hợp đồng có quy định bắt buộc về hình thức bằng văn bản, thậm chí phải được công chứng, chứng thực và đăng ký như:

• Hợp đồng mua bán nhà ở (Căn cứ Điều 122 Luật Nhà ở năm 2014)
• Hợp đồng trao đổi tài sản (Căn cứ Điều 455 Bộ luật Dân sự năm 2015)
• Hợp đồng có đối tượng là quyền sử dụng đất (Căn cứ Điều 502 Bộ luật Dân sự năm 2015)

2. Hợp đồng vi phạm về hình thức gì sao?

Điều 117 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định về điều kiện để hợp đồng có hiệu lực như sau:

Điều 117. Điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự

1. Giao dịch dân sự có hiệu lực khi có đủ các điều kiện sau đây:

a) Chủ thể có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập;

b) Chủ thể tham gia giao dịch dân sự hoàn toàn tự nguyện;

c) Mục đích và nội dung của giao dịch dân sự không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội.

2. Hình thức của giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự trong trường hợp luật có quy định.

Theo quy định trên, hình thức của hợp đồng là điều kiện có hiệu lực của hợp đồng trong trường hợp luật có quy định.

Do vậy, với những hợp đồng mà pháp luật bắt buộc phải lập thành văn bản, hoặc bắt buộc phải công chứng, chứng thực hoặc đăng ký thì các yêu cầu này là điều kiện để hợp đồng có hiệu lực. Nếu không đáp ứng thì hợp đồng có thể bị vô hiệu.

Căn cứ Điều 129 Bộ luật Dân sự năm 2015, hợp đồng vi phạm về hình thức thì vô hiệu. Trừ một số trường hợp nhất định, mặc dù có vi phạm về hình thức nhưng hợp đồng không bị vô hiệu như sau:

• Giao dịch dân sự đã được xác lập theo quy định phải bằng văn bản nhưng văn bản không đúng quy định của luật mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu lực của giao dịch đó.
• Giao dịch dân sự đã được xác lập bằng văn bản nhưng vi phạm quy định bắt buộc về công chứng, chứng thực mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu lực của giao dịch đó. Trong trường hợp này, các bên không phải thực hiện việc công chứng, chứng thực.

3. Hậu quả pháp lý khi hợp đồng vô hiệu

Về nguyên tắc hợp đồng vô hiệu thì các bên không phải thực hiện, bởi không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ của các bên ngay từ khi giao kết. Nhưng nếu các bên đã, đang thực hiện hợp đồng mà hợp đồng bị tòa tuyên bố vô hiệu thì xử lý như thế nào?

Căn cứ Điều 131 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định về hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu như sau:

• Giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm giao dịch được xác lập.
• Khi giao dịch dân sự vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận.
• Trường hợp không thể hoàn trả được bằng hiện vật thì trị giá thành tiền để hoàn trả.
• Bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó.
• Bên có lỗi gây thiệt hại thì phải bồi thường.
• Việc giải quyết hậu quả của giao dịch dân sự vô hiệu liên quan đến quyền nhân thân do Bộ luật này, luật khác có liên quan quy định.

Như vậy, khi hợp đồng vô hiệu mà các bên đã thực hiện thì về nguyên tắc, các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu như tại thời điểm chưa thực hiện hợp đồng và hoàn trả cho nhau những gì đã nhận.