Dưới góc nhìn pháp lý và thực tiễn, các giao dịch M&A tại Việt Nam tiềm ẩn nhiều rủi ro, đặc biệt khi lựa chọn giữa hình thức mua cổ phần và mua tài sản.

Mua cổ phần và mua tài sản: hai phương thức tưởng chừng có thể thay thế nhau nhưng lại mang hệ quả pháp lý rất khác biệt.

1. Cổ phần hay tài sản – sự lựa chọn không đơn giản

Trong các thương vụ mua bán và sáp nhập doanh nghiệp (M&A), nhà đầu tư thường đứng trước hai phương án: mua cổ phần để trở thành chủ sở hữu công ty, hoặc mua tài sản để sở hữu trực tiếp các yếu tố kinh doanh cụ thể. Cả hai hình thức đều được pháp luật Việt Nam công nhận, nhưng trên thực tế, các bên thường linh hoạt chuyển đổi giữa hai cách tiếp cận tùy theo độ phức tạp, thời gian xử lý và lợi ích chiến lược.

Tuy nhiên, sự linh hoạt này không phải lúc nào cũng được các cơ quan chức năng chấp nhận. Dù giao dịch cổ phần chiếm ưu thế về số lượng, các cơ quan xét xử – đặc biệt là tòa án – đôi khi tỏ ra dè dặt trước những cấu trúc giao dịch mang tính “biến tấu” để đạt được mục tiêu sở hữu tài sản thông qua cổ phần.

2. Một vụ án điển hình: khi tòa án không công nhận cấu trúc giao dịch

Vụ việc năm 2020 tại Tòa án cấp cao TP.HCM là minh chứng rõ nét. Một thỏa thuận góp vốn giữa hai bên nhằm tăng vốn điều lệ công ty đã bị tòa tuyên vô hiệu, với lý do đây là giao dịch giả tạo nhằm che giấu việc chuyển nhượng dự án. Dù bị đơn đã góp vốn và kỳ vọng kiểm soát dự án, tòa án vẫn cho rằng đây là hành vi lách luật và buộc hoàn trả toàn bộ số tiền đã góp.

Điều đáng nói là cách thức bị đơn sử dụng – góp vốn để giành quyền kiểm soát dự án – vốn rất phổ biến trong các thương vụ M&A. Nhưng trong trường hợp này, tòa án lại xem đó là hành vi vi phạm pháp luật, tạo ra tiền lệ rủi ro cho các giao dịch tương tự trong tương lai.

3. Khi nhà nước không đồng thuận với định giá thương vụ

Một rủi ro khác đến từ các thương vụ liên quan đến doanh nghiệp nhà nước. Các công ty này thường sở hữu quyền sử dụng đất có giá trị cao, và việc chuyển nhượng cổ phần đôi khi bị xem là cách gián tiếp để sở hữu “đất vàng”. Nếu giá chuyển nhượng bị đánh giá là thấp hơn giá trị thực của đất, các bên có thể bị quy kết gây thiệt hại cho nhà nước – thậm chí phải chịu trách nhiệm hình sự.

Điều này tạo ra sự bất bình đẳng rõ rệt: trong khi các giao dịch giữa doanh nghiệp tư nhân không bị truy cứu hình sự vì giá chuyển nhượng thấp, thì các thương vụ liên quan đến doanh nghiệp nhà nước lại có thể dẫn đến hậu quả pháp lý nghiêm trọng.

4. Bài học cho nhà đầu tư

Thực tiễn cho thấy, môi trường M&A tại Việt Nam đòi hỏi sự thận trọng cao độ, đặc biệt khi giao dịch liên quan đến tài sản công hoặc đất đai. Việc kiểm tra pháp lý kỹ lưỡng, xây dựng cấu trúc giao dịch minh bạch và tham vấn chuyên gia pháp lý là điều không thể thiếu. Nhà đầu tư cần đặc biệt cảnh giác khi công ty mục tiêu là doanh nghiệp nhà nước hoặc sở hữu dự án có yếu tố tài sản công.